Radziwiłł Karol Stanisław h. Trąby (1669–1719), kanclerz w. lit., ordynat nieświeski. Ur. 27 XI w Krakowie, był najmłodszym synem Michała Kazimierza (zob.) i Katarzyny z Sobieskich, bratem Jerzego Józefa (zob.), siostrzeńcem Jana III Sobieskiego. Za rodziców chrzestnych miał króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego i jego matkę Gryzeldę.

Zapewne od 1679 r. wraz ze starszym bratem Jerzym Józefem R. uczył się w kolegium jezuickim w Lublinie pod opieką Kazimierza Aleksandra Czychrowskiego, który narzekał, że «książęcia Karola przy łacinie i do polszczyzny przyuczam, bo barzo po polsku vitiosissime mówił i nie wiem skąd contraxit mazowieckiej mowy sibillum, tak dalece, że się go aegerrime oduczycz może, co by mu i do francuskiego języka przeszkadzało». Dn. 20 IV 1681 otrzymał po śmierci ojca star. niżyńskie i ostrskie. W l. 1684–7 R. towarzyszył bratu Jerzemu Józefowi w zagranicznej podróży (Austria, Włochy, Francja, Niderlandy), która podjęta zrazu w celach edukacyjnych, została następnie poszerzona o dyplomatyczne misje w interesie rodziny Sobieskich (Anglia i Portugalia). Te ostatnie przyniosły mu urząd koniuszego lit. nadany 1 X 1686, gdy bawił jeszcze za granicą.

Wkrótce po powrocie w rodzinne strony (był w Białej na Podlasiu 12 XI 1687), w grudniu 1687 został R. wybrany w Mielniku na posła na sejm grodzieński. Jan III chciał związać R-a ze swoim stronnictwem dworskim i oczekiwał odeń pomocy w zwalczaniu wszechwładnych na Litwie Sapiehów. Dn. 23 VI 1688 król przekazał mu chorągiew husarską w kompucie kor. po Janie Wielopolskim. R. wziął więc udział w kampanii letnio-jesiennej t.r. przeciw Tatarom i Turkom na Podolu. Powracając z niej spotkał się pod Żółkwią z królem, który żalił się przed siostrzeńcem na postępek margrabiny neuburskiej i na Sapiehów, zachęcając R-a do walki z nimi. Z niewątpliwym więc poparciem króla R. został obrany w listopadzie t.r. posłem z Brześcia Lit. na sejm warszawski. Na sejmie tym wprawdzie nie wyróżniał się zwalczaniem opozycji sapieżyńskiej, podpisał się jednak pod powstałym z inicjatywy dworu «Manifestem posłów Korony i W. Ks. Lit.», skierowanym przeciw Sapiehom po zerwanym z ich namowy sejmie. W początku sierpnia 1689 stawił się w obozie pod Baryszem, aby następnie wziąć udział w kampanii na Podolu. Już jednak 23 IX opuścił wojsko i po wizycie u króla w Pomorzanach powrócił do Białej. W styczniu 1690 na sejmiku brzeskim lit. wybrany został na posła na sejm warszawski, w czasie którego 26 III (on sam zanotował to jednak pod datą 12 III) mianowany został podkanclerzym lit.

W połowie listopada 1690 wziął R. udział w radzie senatu w Żółkwi, która zajmowała się m. in. sprawą ożenku królewicza Jakuba z Jadwigą Elżbietą, księżniczką neuburską. Na prośbę króla przybył 20 III 1691 do Piotrkowa, aby asystować Jadwidze w drodze do Warszawy. Od 30 IX do 15 X t.r. R. brał udział w obradach Trybunału Skarbowego w Grodnie. Na przełomie 1691/2 r. odwiedził w Jaworowie Jana III. Był obecny na odbywającej się 9–10 IX t.r. w Pomorzanach radzie senatu w sprawie wojny z Turcją. Uczestniczył w sejmie grodzieńskim 1693 r., a po jego zerwaniu brał udział w radzie senatu (17–20 II 1693). Dn. 10 XI t.r. został obrany dyrektorem sejmiku brzeskiego lit., który jednak następnego dnia został zerwany przez stronników dworu. W tym czasie R. pozostawał w dobrych stosunkach z Sapiehami i w walkach między nimi a królem starał się zachowywać neutralność. Gdy jednak podburzany przez dwór bp wileński Konstanty Brzostowski uzyskał 12 XI t.r. mandat pozywający hetmana Kazimierza Sapiehę przed sąd sejmowy, R. w liście z 7 XII do Brzostowskiego zaprotestował przeciw jego postępowaniu i nie uznawał ważności tego mandatu, ponieważ nie został on wydany przez kancelarię lit. Taka postawa R-a spotkała się z negatywną oceną królowej, z którą i tak stosunki R-a były od dawna bardzo złe. Król próbował jednak bronić swego siostrzeńca, w dalszym ciągu licząc na jego poparcie. Dn. 8 II 1694 R. przewodniczył obradującemu w Wilnie sejmikowi deputackiemu woj. smoleńskiego; wybrany na deputata do Trybunału został 26 IV jego marszałkiem. W sierpniu t.r. uczestniczył w Warszawie w ślubie Teresy Kunegundy Sobieskiej z elektorem bawarskim Maksymilianem. Od 29 X do 24 XII przewodniczył w Nowogródku drugiej sesji Trybunału.

Wiosną 1695 dobre stosunki R-a z Sapiehami uległy gwałtownemu pogorszeniu w związku ze sprawą opieki nad dobrami zmarłej krewnej – Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny, ks. neuburskiej. Mimo bowiem, że wg prawa opieka ta należała się Sapiehom, R., wspierany przez stryja Dominika Mikołaja i dwór królewski, w oparciu o sfałszowany zapis Bogusława Radziwiłła (ojca Ludwiki Karoliny) dla Michała Kazimierza (ojca Karola), który zresztą już w r. 1684 uznał za nieważny, gwałtownie zaczął zabiegać o objęcie tzw. dóbr neuburskich. Próby polubownego zażegnania konfliktu podejmowane przez Benedykta Sapiehę, godzącego się na pewne odszkodowanie dla R-a w zamian za dochowanie przyjaźni, nie przyniosły rezultatu. Ostatecznie obradująca nad tą sprawą 21 IV rada senatu przyznała prawo opieki nad dobrami neuburskimi samemu królowi, a dopiero w drugiej kolejności Radziwiłłom. Niemniej w maju 1695 R. przy pomocy swych nadwornych wojsk zajął Kopyl i Romanów, wkrótce jednak Sapiehowie odbili te dobra. Konflikt z Sapiehami skłonił R-a do silniejszego, choć krótkotrwałego, związania się z dworem. Latem t.r. przebywał w Warszawie, gdzie odprawiał przybywające z Litwy poselstwa, które informowały o stosunku sejmików lit. do wysuniętej przez króla myśli zwołania sejmu konnego dla rozprawy z opozycją. W tak ważnej dla dworu chwili R. nie wziął udziału w żadnym sejmiku. Jesienią t.r. (13–18 X) konferował w Wilnie z przywódcą regalistów lit. bpem Brzostowskim. Zapewne tematem ich rozmów była sprawa pogodzenia się z Sapiehami, do czego doprowadzić miała zaczęta 11 XI w Warszawie specjalna sesja. Co prawda Brzostowski wówczas z Sapiehami się nie pogodził, ale wydaje się, że ci ostatni zdecydowanie poprawili swe stosunki z R-em; wziął on udział w specjalnej radzie senatu (19–20 XII), na której postanowiono zwołać nowy sejm.

Po śmierci Jana III R. uczestniczył w obradującej od 27 do 29 VI 1696 w Warszawie radzie senatu. Na sejmiku brzeskim lit. w lipcu t.r. bez powodzenia konkurował z Józefem Bogusławem Słuszką, kaszt. wileńskim, o jego dyrekcję. Sejmik ten zresztą po burzliwych obradach został 29 VII zerwany. Następnie R. udał się na konwokację do Warszawy. Był w składzie komisji, która domagała się od Marii Kazimiery opuszczenia miasta. Gdy w trakcie sejmu doszło do ostrego konfliktu między prymasem Michałem Radziejowskim a marszałkiem izby poselskiej Stefanem Humieckim, R. stanął po stronie tego drugiego i wraz z grupą senatorów przeniósł się na znak protestu do izby poselskiej. Z konwokacji wyznaczony został na jednego z rezydentów przy ciele zmarłego króla, ale mimo to już 4 X opuścił Warszawę. W listopadzie t.r., wraz z woj. sieradzkim Janem Pieniążkiem i marszałkiem nadwornym lit. Aleksandrem Sapiehą, pośredniczył między hetmanem lit. Kazimierzem Sapiehą a przedstawicielami skonfederowanego wojska lit. w Brześciu Lit. i skłonił ich do podpisania ugody. Być może początkowo skłaniał się ku kandydaturze do tronu Jakuba Sobieskiego, ale dość szybko zmienił front i przeszedł na stronę ks. Franciszka Ludwika Contiego. W tej sprawie R. ściśle współpracował z Sapiehami, którzy byli na Litwie główną ostoją kandydata francuskiego. Podobno zawarli oni potajemny układ z R-em, zobowiązując się do odstąpienia mu za pewną sumę wchodzącego w skład dóbr neuburskich księstwa słuckiego. Pod dyrekcją R-a odbył się w listopadzie 1696 w Brześciu Lit. sejmik relacyjny po zerwanej konwokacji, przewodniczył on również przeniesionym na styczeń 1697 obradom. Podjęte przez republikantów próby zerwania tego sejmiku skończyły się niepowodzeniem, a uchwały skierowane były właśnie przeciw nim. Sejmik ten zresztą po raz kolejny został zalimitowany do 12 III. Przewodniczył też R. obradującemu 4 II 1697 sejmikowi deputackiemu w Brześciu Lit., w czasie którego przeciwnicy Sapiehów, podburzeni i opłaceni przez współpracującą ściśle z królową Marią Kazimierą kasztelanową wileńską Teresą Słuszkową, wszczęli awantury z ludźmi Sapiehów i R-a, próbując znowu zerwać obrady. Wobec jednak zdecydowanej przewagi tych ostatnich, zostali pobici i zmuszeni do ucieczki z Brześcia, a sejmik po raz kolejny podjął antyrepublikanckie uchwały i mianował pułkownikiem wojewódzkim Michała Sapiehę, ściśle współpracującego w Brzeskiem z R-em. W bardzo napiętej sytuacji odbyły się 12 III t.r. w Brześciu dwa konkurencyjne sejmiki relacyjne. U bernardynów obradowali republikanci, a ich przeciwnicy – pod dyrekcją R-a – na zamku. Dn. 2 V t.r. wziął R. udział w popisie szlachty brzeskiej. Na elekcji opowiedział się za ks. Contim, w imieniu którego M. de Polignac podpisał 6 VII asekurację dla R-a, zapewniającą mu po koronacji urząd marszałka w. lit. O marszałkostwo R. zabiegał już od dwóch lat, gdyż z powodu ciążących mu długów zamierzał odsprzedać piastowane podkanclerstwo. Od 26 VIII do 6 IX 1697 uczestniczył w Warszawie w zjeździe, popierającym elekcję Contiego. Następnie jednak zaszył się w Białej i nie udzielał się aktywniej w popieraniu sprawy Contiego.

Zdaje się, że R. stosunkowo szybko nawiązał jakieś kontakty z Augustem II, który już 21 X t.r. dziękował mu listownie za «afekt» i nie popieranie Contiego. R. nie był jednak w pełni przekonany o szansach Sasa i z nadzieją oczekiwał na sukcesy swego elekta. Wielce był więc niezadowolony z faktu nieudzielenia zbrojnej pomocy Contiemu przez Sapiehów i dopiero 5 I 1698 zdecydował się na opuszczenie Białej i spotkanie z Augustem II w Górze Kalwarii, aby ostatecznie uznać jego wybór i tym samym odstąpić od rokoszan. Może już w tym czasie ponownie zaczął myśleć o odebraniu Sapiehom dóbr neuburskich. Z tym zapewne należy wiązać jego lutową podróż do Wrocławia, gdzie konferował z Karolem Filipem, ks. neuburskim, lecz z jego strony nie otrzymał chyba poparcia. Dn. 5 III t.r. był w Brześciu Lit. na sejmiku przedsejmowym, który został jednak zerwany jeszcze przed zagajeniem. W czasie trwania sejmu pacyfikacyjnego udał się 25 IV do Skierniewic, gdzie konferował z prymasem Radziejowskim w sprawie pogodzenia go z Augustem II i rozwiązania rokoszu. Następnie, wraz z bpem nominatem poznańskim Mikołajem Święcickim, od 11 do 16 V prowadził w imieniu króla rokowania z rokoszanami w Łowiczu, które 21 V zakończyły się ugodą i likwidacją rokoszu. W nagrodę za swe prace otrzymał R. 3 V dobra Chorsple i Zamszany. Wziął udział w radzie senatu w Warszawie 27 V. W sierpniu t.r. uczestniczył w radzie senatu we Lwowie, poświęconej rozpatrzeniu wysłania poselstwa do Turcji. Od 19 do 22 XI gościł w Białej Augusta II, z którym następnie przybył do Grodna, gdzie 26 XII doszło do chwilowej pacyfikacji Litwy poprzez zawarcie ugody między Sapiehami i republikantami. Kiedy w trakcie akcji zwijania wojsk sapieżyńskich o mało nie doszło do wybuchu konfliktu zbrojnego między Litwinami a wojskiem saskim, R. został wyznaczony na jednego z komisarzy do rozpatrzenia sprawy i przyczynił się do zażegnania rozlewu krwi.

W tym też czasie (grudzień 1698) R. otrzymał wreszcie wakujące od ponad roku kanclerstwo lit. Dn. 17 II 1699 wziął udział w radzie senatu w Warszawie, na której ustalono zwołanie sejmu. W marcu uczestniczył w wyścigach konnych, urządzonych przez Augusta II z okazji zawarcia pokoju karłowickiego. Był dyrektorem obradującego 5–6 V t.r. sejmiku w Nowogródku. W czasie drugiego sejmu pacyfikacyjnego w Warszawie dn. 17 VII t.r. objął oficjalnie urząd kanclerski. Wziął udział w posejmowej radzie senatu (12–17 VIII), następnie w zwołanej 18 VIII radzie wojennej, która wypowiedziała się w sprawie wojny ze Szwecją, a wreszcie w kolejnej radzie senatu, rozpatrującej kwestię zajęcia Elbląga przez elektora brandenburskiego. W tym czasie coraz silniej wiązał się z obozem republikantów lit. przeciw Sapiehom, dostrzegając w tym zapewne szansę odebrania im dóbr neuburskich i położenia kresu ich dominacji na Litwie. R. był dyrektorem sejmiku popisowego woj. brzeskiego (wrzesień–październik 1699), szykującego się do wojny z Sapiehami. Szlachta brzeska zleciła mu arendę czopowego i szelężnego za r. 1700 i obrała regimentarzem generalnym woj. brzeskiego. Był dyrektorem obradującego 8 II 1700 sejmiku deputackiego w Pińsku, który z inicjatywy Wiśniowieckich wybrał go też na deputata do Trybunału Lit. Jako pułkownik woj. nowogródzkiego wydał w końcu marca uniwersał polecający pospolitemu ruszeniu województwa stawienie się pod Wilno na początek obrad Trybunału. W kwietniu uczestniczył w Wilnie w pracach Trybunału Skarbowego; gdy 25 IV przybyli do miasta Janusz i Michał Wiśniowieccy i po wizycie u R-a (podobno próbował skłonić ich do ugody z Sapiehami) wracali do swego pałacu, zostali napadnięci i zranieni przez sapieżyńców. Wywołało to oburzenie wśród republikantów i zaogniło jeszcze bardziej stosunki R-a z Sapiehami. Niemniej nie należał on do ich najbardziej nieprzejednanych przeciwników. Dn. 26 IV, podobno przekupiwszy kandydata Sapiehów – Dominika Michała Słuszkę, woj. połockiego, został R. obrany marszałkiem Trybunału Lit. Z polecenia króla podjął się też roli mediatora w konflikcie republikantów z Sapiehami i po trzech dniach pertraktacji doprowadził 21 VIII 1700 do zawarcia między nimi ugody. W celu wsparcia militarnych działań Augusta II w Inflantach przeciw Szwedom, wysłał pod Rygę oddział rajtarów i dragonów. Sam zresztą także udał się tam po zalimitowaniu Trybunału. Dn. 21 IX został pod Rygą przyjęty serdecznie przez króla, któremu przyprowadził jeszcze chorągwie pancerną i pieszą. Dn. 26 IX był w Mitawie u książąt kurlandzkich, zapewne ze zleconą mu przez Augusta II misją polityczną. W październiku t. r. konferował w Wilnie z woj. wileńskim Kazimierzem Sapiehą, być może w sprawie niewywiązywania się Sapiehów z postanowień ugody wileńskiej i ponownie wybuchłego między nimi i republikantami konfliktu. Następnie przybył na Trybunał Lit. do Mińska, lecz nie zastawszy deputatów 13 X t.r. limitował sądy.

Jako pułkownik generalny woj. nowogródzkiego R. 29 X 1700 przewodniczył zwołanemu przez siebie zjazdowi szlachty tego województwa, w celu obrony wolności a przeciw Sapiehom. Zjazd ten nie uznał już za możliwe zwołanie pospolitego ruszenia, lecz w zamian R. obiecał swym kosztem przyprowadzić do obozu republikantów dwie chorągwie pancerne, trzecią z dóbr swych braci stryjecznych – synów Dominika Mikołaja, a także chorągiew tatarską i dwie ziemiańskie z księstwa słuckiego. Mimo że sam nie wziął udziału w kampanii przeciw Sapiehom, zakończonej ich klęską pod Olkienikami, to jednak bez wątpienia był jednym z głównych przywódców obozu republikantów i inspiratorem wielu ich poczynań. Prócz wyżej wymienionych oddziałów prywatnych miał w regularnej armii lit., walczącej po stronie republikantów, chorągiew husarską i regiment pieszy (300 porcji). Nic więc dziwnego, że szlachta lit., w uznaniu jego zasług, w postanowieniach konfederacji podpisanych 24 XI 1700 w Olkienikach, przyznała mu prawo do dóbr neuburskich. Dn. 13 XII R. przybył do Mińska na Trybunał, ale już 22 XII zdał laskę Janowi Stanisławowi Bokiejowi i wyjechał z Mińska. Był dyrektorem odbytego 4 I 1701 w Nowogródku zjazdu szlachty tegoż województwa, na którym uchwalono podatki na prowadzenie wojny i wystawienie dwóch chorągwi pancernych przez R-a i jego brata stryjecznego Jana Mikołaja. Dn. 7 I t.r., na zjeździe republikantów w Różanej, R. złożył przysięgę «na wierność majestatowi i wolności», potwierdzając postanowienia olkienickie. Tegoż dnia wydał asekurację dotyczącą objęcia oficjalnie w opiekę dóbr neuburskich. Za wstawiennictwem szlachty lit. otrzymał też 16 II t.r. deklarację królewską o konferowaniu mu star. brasławskiego (w Metryce Lit. nominację na star. wpisano dwukrotnie – raz z datą 2 V 1698 i powtórnie 23 XI 1700). Był dyrektorem sejmiku przedsejmowego w Nowogródku 18–19 IV t.r., w początku maja wziął udział w zjeździe stanów lit. w Wilnie. W końcu maja zjechał do Warszawy na sejm, w trakcie którego ujawniono datowany w Wilnie 24 XI 1700 akt, nadający Augustowi II dziedziczną władzę w W. Ks. Lit., na którym widniał też podpis R-a. Jesienią t.r. (od 26 IX do 25 X) uczestniczył w Zjeździe Walnym Stanów W. Ks. Lit. w Grodnie (z limity wileńskiej), ale i na nim nie doszło do ugody z Sapiehami. Podczas obradującego z limity sejmu warszawskiego został R. 3 I 1702 wyznaczony do deputacji mającej doprowadzić do ugody republikantów z Sapiehami. R. był przeciwny oddaniu całości sił lit. pod komendę hetmanowi Sapieże. Jedną z przyczyn niezrealizowania ugody grodzieńskiej była sprawa buławy w. lit.; w grę wchodziło nadanie jej R-owi, o co on sam zabiegał, lecz wobec sprzeciwu Korony popierającej Sapiehę, sprawa ta upadła. Tym razem ugoda republikantów z Sapiehami doszła wreszcie do skutku i R. podpisał 16 I 1702 uchwalony „Akt pacyfikacji W. Ks. Lit.”, w którym m. in. zawarta była sprawa rozjemstwa w sporze między nim a Sapiehami o dobra neuburskie na zdecydowanie korzystniejszych dla tych drugich warunkach.

W lutym 1702 na posejmowej radzie senatu R. wzywał do sejmu konnego i ratowania Litwy przed Szwedami, lecz był przeciwny wprowadzeniu na Litwę wojsk saskich. Wraz z Ludwikiem Pociejem prowadził też wówczas R. poufne rozmowy z G. Dołgorukim. W zamian za 100 000 talarów obiecywali oni wystawienie 10 000 żołnierzy lit. przeciw Szwedom, nawet bez zgody Rzpltej. Dn. 17 II R. otrzymał ciwuństwo wileńskie. W czerwcu t.r. wziął udział w sejmiku w Łucku i popisie pospolitego ruszenia szlachty wołyńskiej, a w lipcu był na popisie woj. ruskiego pod Medyką. W końcu lipca i w początku sierpnia brał udział w popisach i obradach kół generalnych woj. ruskiego w rejonie Rzeszowa i Jarosławia, a 12 VIII spotkał się w Mielcu z Augustem II. Następnie uczestniczył w odbytym pod Sandomierzem zjeździe szlachty małopolskiej, który zakończył się zawiązaniem konfederacji popierającej Augusta II i podpisaniem uchwał w sprawie dalszego prowadzenia wojny ze Szwecją. Dn. 30 VIII R. otrzymał chorągiew pancerną w wojsku kor. po oboźnym kor. Stanisławie Jabłonowskim. W początku września wyjechał do Ołyki, gdzie spędził resztę roku. Stamtąd wysłał swe prywatne oddziały wojskowe (ok. 500 ludzi) na Ukrainę na pomoc w stłumieniu powstania Samusia. Jego oddalenie od teatru głównych wydarzeń polityczno-wojskowych sprawiło, że w otoczeniu Augusta II zaczęto podejrzewać, iż zamierza przejść w szeregi przeciwników. Król wysłał w grudniu t.r. z Torunia do R-a Jana Hordynę (rezydenta R-a przy boku Augusta) w celu zorientowania się w sytuacji i ewentualnego odwiedzenia go od takich zamiarów. Podejrzenia Augusta II nie były jednak chyba uzasadnione. Dn. 15 III 1703 R. podpisał w Wilnie uchwały zjazdu szlachty popierającej Augusta II. Następnie udał się do Malborka na odbywającą się tam od 16 III radę senatu i 2 V złożył przysięgę na uchwały zjazdu sandomierskiego. Dn. 1 VI t.r. szlachta nowogródzka obrała go po raz kolejny pułkownikiem pospolitego ruszenia. Od 19 VI do 11 VII był na sejmie nadzwycz. w Lublinie, w czasie którego doszło do zawarcia między nim a Michałem Wiśniowieckim, Ludwikiem Pociejem i Marcjanem Wołłowiczem tajnego porozumienia w sprawie rozdzielenia między siebie urzędów po Sapiehach, jeśli nie podporządkują się oni Augustowi II. R-owi przypaść miało woj. wileńskie przy zachowaniu pieczęci. Dn. 3 VIII t.r. uczestniczył w sejmiku relacyjnym w Brześciu, a po jego zalimitowaniu, także w drugim zjeździe 27 VIII. Jako wyznaczony z sejmu lubelskiego dyrektor mającego się odbyć w Grodnie Trybunału Skarbowego, ze względu na niebezpieczeństwo szwedzkie, uniwersałem z 27 XI t.r., przeniósł R. jego obrady do Mińska. Tam przewodniczył im od 10 do 19 I I704, a następnie zalimitował Trybunał do 15 XI.

W tym czasie coraz silniej interesowała się R-em opozycja zgrupowana wokół prymasa Radziejowskiego. Już latem 1702 Ludwik XIV i jego ambasador Ch. du Heron rozważali możliwość wysunięcia kandydatury R-a do tronu po usunięciu z niego Sasa. W początku 1704 r., po detronizacji Augusta II przez konfederację warszawską, prymas Radziejowski przedstawiając Karolowi XII kilku kandydatów do tronu wymienił wśród nich R-a. Wątpliwe, aby R. o tym wiedział i akceptował takie posunięcie przeciwników Augusta II. Był bowiem raczej silnie związany z tym królem i republikantami lit., a w r. 1703 otrzymał też 1 000 rb od Piotra I – choć nie wiadomo, czy była to jego pensja (jak uważał J. Feldman), czy odszkodowanie za zniszczenia poczynione w jego dobrach przez wojska rosyjskie. Od Augusta II R. otrzymał 10 VII 1704 ekonomię słonimską po odebraniu jej za zdradę Benedyktowi Sapieże. Gdy w marcu 1705 doszło w Wilnie do wznowienia obrad zalimitowanego w r. 1704 Trybunału Skarbowego pod przewodnictwem R-a, większość czasu spędzono na balach i ucztach z udziałem oficerów rosyjskich, pieczętując w ten sposób tak bardzo przez Litwę pożądany nowy sojusz z carem. W tej sytuacji Trybunał znowu został zalimitowany. W czerwcu t.r. R. został obrany pułkownikiem pow. słonimskiego, a mając podobną funkcję w pow. wołkowyskim, stał się tym samym pułkownikiem generalnym woj. nowogródzkiego. Dn. 12 VII w Brześciu podpisał manifest przeciwko zjazdowi warszawskiemu przeciwników Augusta II. W listopadzie t.r. w Grodnie (gdzie przebywali August II i Piotr I) R. przewodniczył pertraktacjom z delegacją rosyjską w sprawie przymierza wojskowego, a także uczestniczył w otwartej 21 XI radzie konfederacji sandomierskiej. Wydaje się, że R. coraz silniej wiązał się z polityką rosyjską, czego wyrazem było jego spotkanie w Koreliczach z Piotrem I (21 XII), a następnie przysłanie temuż «cennych informacji», utrzymywanie przy carze stałego rezydenta, spotkanie z Janem Mazepą 5 III 1706 w Wilczej i z A. Mienszykowem 4 V t.r. w Międzyrzeczu.

Wkrótce jednak R. zmienił orientację. Wojska szwedzkie na Litwie zaczęły bowiem z wyjątkową bezwzględnością niszczyć jego dobra i rezydencje. Nieśwież został kompletnie zrujnowany wraz z zamkiem i okopami. W Ołyce zaś, o którą R. również się martwił, deponowane były archiwa W. Ks. Lit. Zniszczenia te oraz coraz wyraźniej widoczna przewaga oręża szwedzkiego nad saskim i rosyjskim skłoniły R-a do porzucenia w początku czerwca 1706 obozu Augusta i zaakceptowania Stanisława Leszczyńskiego, z którym (oraz Karolem XII) spotkał się 11 VII t.r. w Targowicy. Tam, pod nieobecność pieczętarzy kor., zajmował się zwołaniem sejmików w Koronie na 14 VII. Potem kilkakrotnie jeszcze spotykał się ze Stanisławem, towarzyszył mu w drodze do Lublina, a następnie przez Starą Rawę, Łowicz, Łódź, Pabianice, Wartę (tu spotkano się z Karolem XII) do Baszkowa, gdzie 3 IX pożegnał króla i udał się na Pomorze do Lędyczka. W odpowiedzi na zdradę R-a August II nadał 26 VIII kilka jego królewszczyzn swym wiernym stronnikom – Adamowi Śmigielskiemu i Marcjanowi Wołłowiczowi. Zamierzano też przekazać dobra ołyckie hetmanowi kor. Adamowi Sieniawskiemu. Dn. 28 X t.r. R. spotkał się pod Merseburgiem z Karolem XII, a 30 X w Leissnig pod Lipskiem ze Stanisławem Leszczyńskim, który nadał mu 4 XI star. dybowskie na Kujawach. Wg stwierdzenia samego R-a miał się on podpisać 5 XI pod traktatem w Altranstädt detronizującym Augusta II. Przewodniczył odbytej 14–16 XI w Leissnig radzie senatu. Dn. 25 XI otrzymał star. wobolnickie (pow. upicki). Dn. 11 XII R. przybył do Berlina i konferował z Fryderykiem I i jego ministrami. Stamtąd przez Szczecin i Kołobrzeg dotarł do Człuchowa. Na Pomorzu przebywał do końca września 1707, a następnie udał się na Śląsk, gdzie 9 X t.r. spotkał się z królewiczem Konstantym Sobieskim. Wracając ze Śląska znowu przez tydzień bawił w Berlinie i kilkakrotnie konferował z Fryderykiem I (18–24 X). W grudniu zjawił się pod Bydgoszczą w obozie Karola XII i Stanisława, lecz bawił tam tylko dwa tygodnie i znowu schronił się na Pomorzu. Dopiero jesienią 1708 porzucił ostatecznie Człuchów i w Tykocinie 11 XI t.r. spotkał się ze Stanisławem Leszczyńskim, ale towarzyszył mu krótko. Chociaż R. należał do obozu Leszczyńskiego, stale korespondował ze swoim kuzynem, hetmanem w. kor. A. Sieniawskim, prosząc go o ochronę swych dóbr. Z Tykocina zaś proponował mu rozmowy na temat uspokojenia Rzpltej. Nie wydaje się zresztą, żeby kiedykolwiek czuł się silniej związany z Leszczyńskim i popierał jego rządy. Po raz ostatni spotkał się z nim pod Zbuczynem 16 XII 1708 i następnie osiadł w Białej.

Na wieść o klęsce Karola XII pod Połtawą już 22 VII 1709 R. wystosował wiernopoddańczy list do Piotra I tłumacząc się, że zmuszony był służyć Stanisławowi i zapewniając, iż nie uczestniczył w żadnych działaniach szwedzkich przeciw Rosji i Augustowi II. W połowie sierpnia 1709 uroczyście otworzył i uświetnił swoją obecnością kongregację biskupów unickich, która obradowała w Białej. Wszystkie swoje posunięcia konsultował listownie z A. Sieniawskim. Nadal jednak nie kwapił się do podjęcia zdecydowanych kroków politycznych. Postarał się o otrzymanie formalnej zgody Stanisława Leszczyńskiego na opuszczenie jego obozu i uznanie Augusta II, argumentując to obawą o swe dobra i tak już doszczętnie wyniszczone. Wreszcie po nawiązaniu kontaktów z A. Mienszykowem i dowódcami rosyjskimi udał się do Torunia, gdzie 15 X spotkał się z Augustem II i carem Piotrem I. Aktywnie uczestniczył w restauracji władzy Augusta II, który wynagrodził go 31 X nadaniem leśnictwa jurborskiego, a 3 XI star. rzeżyckiego. W styczniu 1710 wziął R. udział w zjeździe stanów lit. w Brześciu przed Walną Radą Warszawską. Podczas obrad warszawskich wyznaczony został na jednego z deputatów do rozmów z G. Dołgorukim w sprawie stosunków polsko-rosyjskich i różnego rodzaju wzajemnych pretensji. Gdy 31 III t.r. składał przed Radą relację z odbytych rozmów z Dołgorukim, które nie przyniosły korzystnych dla Rzpltej rezultatów, spotkał się z wyraźnymi oznakami dezaprobaty i protestami. W swym wotum 18 II gorąco poparł konfederację sandomierską, żądał skasowania wszelkich szkodliwych dla Augusta II aktów uchwalonych w czasie jego nieobecności na tronie, przeciwny był jednak obcym posiłkom, wysyłaniu kosztownych poselstw do Anglii i Holandii. Dn. 4 IV wdał się zaś w spór z nuncjuszem N. Spinolą w obronie prawa patronatu króla, żądając aby Rzym nie mieszał się w te sprawy. We wrześniu t.r. był w Horodle na zjeździe Ludwika Pocieja i Kazimierza Zaranka z A. Sieniawskim. Dn. 3 X wziął udział w kole generalnym wojska lit. pod Stubnem, gdzie podpisał się pod deklaracją wierności Augustowi II i skąd wysłano posłów do króla i Piotra I. W połowie grudnia t.r. był na Trybunale Skarbowym w Pińsku. W styczniu 1711 konferował tamże z L. Pociejem i gen. rosyjskim Boratyńskim. Dn. 6 V w Jaworowie spotkał się z carem Piotrem, a następnego dnia z Franciszkiem Rakoczym. Po spotkaniu z Augustem II w Tarnowie (31 V t.r.) towarzyszył królowi w podróży do Jarosławia, gdzie wziął udział w radzie senatu. We wrześniu t.r. ponownie spotkał się w Warszawie z Rakoczym i carem, rozmawiając z nimi m. in. na temat traktatu rosyjsko-tureckiego po nieudanej wyprawie Piotra I nad Prut. Car mieszkał w Warszawie w pałacu R-a.

R. przewodniczył Trybunałowi Skarbowemu obradującemu od 12 I do 22 II 1712 w Wilnie, w czasie którego aresztowany został podskarbi w. lit. Michał Kazimierz Kociełł. Wziął udział w sejmie wiosennym t.r. w Warszawie, uczestniczył też w Solcu w konferencji hetmanów kor. i lit. w sprawie wysłania Stanisława Chomentowskiego z poselstwem do Turcji. Tam doprowadził do chwilowej zgody między hetmanami lit. – L. Pociejem i St. Denhoffem. Był na sejmie zimowym w Warszawie w r. 1713, zerwanym przez stronników Pocieja, a następnie na posejmowej radzie senatu (23–27 II). W konflikcie Pocieja z królem R. starał się chyba zachować stanowisko mediatora, skąd też zapewne jego ciągłe z nimi konferencje. Podczas obrad Trybunału Lit. w Wilnie (kwiecień/maj t.r.) przeforsował obiór na jego marszałka Władysława Sapiehy, woj. brzeskiego lit. Będąc w grudniu 1713 w Warszawie otrzymał od króla misję wybadania zamiarów przebywających we Wrocławiu przywódców opozycji antysaskiej. W czasie rozmów prowadzonych w kwietniu 1714 z M. Wiśniowieckim i A. Śmigielskim starał się skłonić ich do pogodzenia z Augustem II tłumacząc, że ich nadzieje na pośrednictwo i pomoc Francji, Anglii i Holandii są złudne. Misja jego nie przyniosła jednak rezultatu, o czym poinformował króla w czasie swego pobytu (do 2 VI) w Saksonii. W drodze powrotnej spotkał się w Oławie z Jakubem Sobieskim. Związki R-a z Augustem II wywoływały oburzenie wrogo nastawionej do Sasa szlachty. Podobno latem 1714 szlachta kor. planowała nawet napad na Białą i rozsiekanie R-a. Sam R. często teraz przebywał w otoczeniu króla, który 2 VIII 1715 wręczył mu w Warszawie Order Orła Białego. Dn. 30 VIII t.r. wziął R. udział w radzie senatu poświęconej sprawie star. żmudzkiego Kazimierza Zaranka. W połowie września wysłany został przez Augusta II na Litwę w celu poczynienia odpowiednich przygotowań na przyjazd króla, który jednak ostatecznie zrezygnował z tej podróży. Po zawiązaniu konfederacji generalnej na Litwie przeciw Augustowi II (23 III 1716), R. przez pierwsze miesiące – jak się wydaje – nie zamierzał wiązać się z tym ruchem. W czerwcu t.r. konferował w Białej z przybyłym do niego sekretarzem konfederacji lit. Michałem Kopciem i następnie spotkał się w Różance z hetmanem Pociejem i Krzysztofem Sulistrowskim, marszałkiem konfederacji lit. Na wieść o konfederacji wojska lit. pod Uścinowem 25 VII t.r. i ucieczce Pocieja do Łęcznej, R. po konferencjach z Januszem Wiśniowieckim, S. Ledóchowskim i K. Sulistrowskim 1 VIII w Puhaczewie podpisał ostatecznie akt konfederacji. W dn. od 9–11 IX był na sejmiku brzeskim lit. i, mimo wielu protestacji, doprowadził do odbycia jego obrad. Jednocześnie (od 10 IX do 30 X) brał udział w odbywającej się w Brześciu komisji skarbowej lit. W 1. poł. listopada przybył do Warszawy, gdzie przez cały grudzień trwały pertraktacje między Augustem II a konfederatami. Dn. 2 I 1717 R. czytał rotę przysięgi składanej przez hetmanów lit., a 21 I pieczętował ratyfikację traktatu znacznie ograniczającego ich prerogatywy.

Był na sejmie «niemym» 1717 r. Przewodniczył obradom Trybunału Skarbowego w Grodnie od 13 IX do 23 X t.r., z którego 8 X wysłano do cara woj. trockiego Kazimierza Ogińskiego z podziękowaniem za wyprowadzenie wojsk rosyjskich z Litwy i z prośbą o pomoc w utrzymaniu postanowień traktatu warszawskiego. Na wiosnę 1718 przebywał R. w Dreźnie, następnie wrócił z królem do Polski. Dn. 1 VI otrzymał star. chosławskie (woj. mścisławskie), a 4 VI uczestniczył w audiencji udzielonej posłowi Achmeda III w Rydzynie oraz w radzie senatu (10–11 VI), poświęconej sprawom tureckim i rosyjskim. Pod koniec czerwca wraz z żoną i dziećmi, odwiedził w Oławie Jakuba i Konstantego Sobieskich. Przewodniczył zaczętemu 12 IX t.r. w Mińsku Trybunałowi Skarbowemu, ale już dwa dni później zdał laskę i wyjechał z Mińska. Był na sejmie grodzieńskim t.r., zjechał nań dopiero 16 X, wprost na wota senatorskie i w swojej mowie w całej rozciągłości poparł postanowienie sejmu 1717 r., domagał się też wysłania posłów na kongres pokojowy.

R. uchodził za człowieka zachłannego i skąpego, nie odznaczał się wybitnymi zdolnościami politycznymi i intelektualnymi. Nie był też specjalnie aktywny politycznie i zawsze starał się zajmować pozycję «centrową», odgrywał jednak wielokrotnie ważną rolę w wydarzeniach na Litwie, gdzie cieszył się dość dużą sympatią i poważaniem wśród szlachty, w oczach której uchodził za prawego i sprawiedliwego (stąd zyskał miano Justusa).

W wyniku układu majątkowego, zawartego z bratem Jerzym Józefem 4 VI 1688 R-owi przypadły: Biała ze Sławatyczami, Hanna, Dołhobrody, Jabłeczna (woj. brzeskie lit.), Cytowiany na Żmudzi, Głębokie (pow. oszmiański), star. przemyskie, krzyczewskie, kamienieckie, dzierżawy milejczycka i kijowiecka oraz pałac w Warszawie tzw. Wierzbowski, w Lublinie przy kościele Reformatów oraz w Krakowie kamienica «Pod Baranami». Po bezpotomnej śmierci brata R. został ordynatem nieświeskim i ołyckim, odziedziczył też Korelicze, Iszkołdź, Hresk z Pukowem (woj. nowogródzkie), Smorgonie i Porpleszcze (pow. oszmiański), Białynicze (pow. orszański), Kalinkę (woj. pomorskie), Turno z Korytnicą i Rakowiec na Mazowszu, kamienicę w Warszawie, dwór drewniany na Pradze, kamienicę tzw. rabsztyńską w Krakowie, pałace w Grodnie i Wilnie oraz star. człuchowskie, rabsztyńskie i gulbińskie. Jego dobra liczyły ponad 5 000 dymów, ciążył na nich jednak prawie dwumilionowy dług po ojcu. R. zmuszony był pozastawiać wiele posiadłości. Krewny R-a, Stanisław Kazimierz Radziwiłł rościł sobie pretensje do dóbr ołyckich, R. scedował mu więc w maju 1690 star. gulbińskie i rabsztyńskie, Iszkołdź, Łysicę (woj. nowogródzkie), Łachwę i Czuczewicze (woj. brzeskie lit.), część Niehniewicz i Nalibok (woj. nowogródzkie) za połowę dóbr ołyckich. Po bezpotomnej śmierci Stanisława Kazimierza R. przeprowadził w grudniu t.r. podział dóbr po nim z Dominikiem Mikołajem Radziwiłłem. Wróciły doń scedowane w maju dobra z wyjątkiem star. gulbińskiego i rabsztyńskiego oraz Iszkołdzi. Otrzymał też Sobotniki, Łazduny, Kwiatkowiec (pow. oszmiański), Gródek Podlaski (pow. grodzieński) i połowę Mniszewa (ziemia czerska). Obaj Radziwiłłowie w r. 1691 załagodzili pretensje spadkowe wdowy po zmarłym krewnym sumą 300 000 zł. W t.r. R. dostał od Jana III przywilej na arendę cł starego na Litwie. R. troszczył się też o swoje rezydencje i miasta, głównie o Białą, Mir, Ołykę i Nieśwież. W r. 1690 ufundował bazylianom drewniany kościół i klasztor p. wezw. Św. Jozafata w Białej, które postawiono na miejscu cerkwi z XVI w. (fundację zatwierdził sejm t.r.). W r. 1700 sprowadził bazylianów do Mira do cerkwi Św. Trójcy, którą w r. 1705 hojnie uposażył. Był uważany zresztą za jednego z największych dobroczyńców tego zakonu, ale np. 27 IX 1709 wydał zakaz słuchania przez chłopów nauk bazyliańskich. W r. 1716 sprowadził do Białej Siostry Miłosierdzia (szarytki), powierzając im szpital i zakład wychowawczy. Fundował kościół w Nalibokach (1704), pomagał w budowie klasztoru dominikanów i kościoła Św. Krzyża w Nieświeżu (fundacja ojca z 1673 r.), przyczynił się do wybudowania przez jezuitów drugiego kolegium w Nieświeżu (1686–8), a w r. 1699 przekazał im, przywiezione z Rzymu i złożone u dominikanów, relikwie św. Wincentego. Wysłany przez R-a do Francji i Włoch Andrzej Jozafat Jeziernicki zdobył dobre wykształcenie architektoniczne, które zużytkował potem przy rozbudowie rezydencji bialskiej i pałacu w Warszawie (dzisiejszy pałac Rady Ministrów przy Krakowskim Przedmieściu), którym przedtem zajmowali się A. Locci i (Carlo?) Ceroni.

R. prowadził diariusz czynności, spisywany w l. 1689–1718 na kartach kalendarzy. Ostateczny kształt diariuszowi nadał zapewne jeden z sekretarzy R-a, spisawszy wszystkie zapiski w jednym tomie – stosując raz formę zapisów w pierwszej, innym razem w trzeciej osobie (AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. VI nr II–79). Ponadto R. sporządził diariusz swej podróży zagranicznej z l. 1684–7, bardzo syntetyczny, którego uzupełnieniem są notatki na luźnych kartkach z opisami miast i zabytków zwiedzanych w czasie podróży. R. zmarł w Białej 2 VIII 1719 po długiej chorobie, a pochowany został w Nieświeżu 10 VII 1720.

Z małżeństwa z Anną Katarzyną z Sanguszków (zob. Radziwiłłowa Anna Katarzyna), miał R. liczne potomstwo: Katarzynę Barbarę (1693–1730), żonę od r. 1720 Jana Klemensa Branickiego (zob.), Mikołaja Krzysztofa, Konstancję Franciszkę (20 XII 1697 – 8 XII 1756), żonę od 16 IX 1717 Jana Fryderyka Sapiehy, późniejszego kanclerza w. lit., Teofilę (ur. 27 I 1699), Michała Kazimierza zwanego Rybeńko (zob.), Teklę Różę (1703–1747), żonę od r. 1725 Jakuba Henryka Flemminga (zob.), następnie od r. 1730 żonę Michała Serwacego Wiśniowieckiego, kanclerza w. lit., a od r. 1745 Michała Antoniego Sapiehy, łowczego lit., Annę Aleksandrę (1705–1709), Karolinę Teresę (1707–1765), żonę od r. 1727 Kazimierza Leona Sapiehy, gen. artylerii lit., a od r. 1740 Józefa Aleksandra Jabłonowskiego (zob.), Albrychta Stanisława (1708–1709), Krystynę Helenę (ur. 1709), Stanisława Jerzego (1710–1711), Ludwika Dominika (1713–1716), Hieronima Floriana (zob.) oraz jeszcze kilkoro dzieci zmarłych zaraz po urodzeniu.

Syn Mikołaj Krzysztof (14 VIII 1695 – 2 VI 1715), obrany 1 III 1697 posłem z woj. brzeskiego lit. na elekcję, podczas wojny północnej towarzyszył w l. 1706–8 rodzicom w podróżach zagranicznych. Zapewne w tym czasie otrzymał z cesji ojca star. człuchowskie. W r. 1710 posłował z woj. brzeskiego lit. na Walną Radę Warszawską, podpisał wtedy potwierdzenie konfederacji sandomierskiej. Dn. 4 VI 1711 został podstolim lit. Był rotmistrzem chorągwi petyhorskiej w armii lit.

Portrety: miedzioryt L. Tarasewicza w Gabinecie Rycin B. Narod.; Miedzioryt H. Leybowicza, w: Wobe M. F., Icones familiae ducalis Radivilianae..., Nesvisii [1758]; – Estreicher; Kotłubaj E., Galeria Nieświeżska portretów Radziwiłłowskich..., Wil. 1857 s. 391 (drzeworyt Michała Starkmana); Słown. Geogr. (Biała, Nieśwież); Dworzaczek; Czaplewski, Senatorowie Prus Król.; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Bania Z., Jaroszewski T. S., Pałac Rady Ministrów, W. 1980 s. 31–3; Deruga A., Piotr Wielki a unici i unia kościelna, 1700–1711, Wil. 1936; Feldman J., Polska w dobie wielkiej wojny północnej 1704–1709, Kr. 1925; Forst de Bataglia O., Jan Sobieski król Polski, W. 1983; Gierowski J., Między saskim absolutyzmem a złotą wolnością, Wr. 1953; tenże, „Opisanie” urzędów centralnych przez konfederatów tarnogrodzkich, w: O naprawę Rzeczypospolitej XVII–XVIII w. Prace ofiarowane W. Czaplińskiemu w 60 rocznicę urodzin, W. 1965; tenże, W cieniu Ligi Północnej, Wr. 1971; Górny B., Monografia powiatu bialskiego, Biała Podlaska 1939; Jankowski Cz., Powiat oszmiański, Pet. 1896–1900 I–IV; Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II od śmierci Jana III..., P. 1856 s. 17, 31, 41–3, 150, 171, 238, 245, 344, 380; Kamiński A., Konfederacja sandomierska wobec Rosji w okresie poaltransztackim, Wr. 1969; Kantecki K., Karol XII w Polsce i Turcji, w: Szkice i opowiadania, P. 1883 s. 123; Koroluk W. D., Polska i Rosja a wojna północna, W. 1954 s. 345; Milewska E., Polskie misje dyplomatyczne w Portugalii w czasach Jana Sobieskiego, „Kwart. Hist.” R. 91: 1985 nr 4 s. 723–4; Perdenia J., Stanowisko Rzeczypospolitej szlacheckiej wobec sprawy Ukrainy na przełomie XVII–XVIII w., Wr. 1963; Piwarski K., Między Francją a Austrią. Z dziejów polityki Jana III Sobieskiego w latach 1687–1690, Kr. 1933; tenże, Polska a Francja po roku 1683, „Przegląd Powsz.” T. 200: 1933 s. 243–4, 247–8; tenże, Pomysły odzyskania Śląska za Jana III Sobieskiego (1688–1689), Kat. 1938 s. 20; Powidaj L., Wojna domowa Sapiehów z szlachtą litewską w ostatnich latach XVII i na początku XVIII w., „Przegl. Pol.” R. 7: 1872 z. 4 s. 74, 85, 213; Sajkowski A., Od Sierotki do Rybeńki. W kręgu radziwiłłowskiego mecenatu, P. 1965; Starczewski E., Możnowładztwo polskie na tle dziejów, Kijów 1917 II 241; Staszewski J., O miejsce w Europie. Stosunki Polski i Saksonii z Francją na przełomie XVII i XVIII wieku, W. 1973; Śnieżko A., Kościół farny w Mirze. Szkic monograficzny (1587–1937), Lida 1937; tenże, Zamek w Mirze, „Ziemia Lidzka” R. 2: 1937 nr 2 s. 19; Walewski A., Dzieje bezkrólewia po skonie Jana III, Kr. 1874 I 65, 313; Wimmer J., Materiały do zagadnienia organizacji armii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1962 t. 8 cz. 1 s. 254; tenże, Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej, W. 1956; Wojtasik J., Walka Augusta II z obozem kontystowsko-prymasowskim w pierwszym roku panowania (1697–98), „Przegl. Hist.” R. 60: 1969 z. 1; Wójcik Z., Jan Sobieski 1629–1696, W. 1983; Zdzitowiecka-Jasieńska H., Związek wojska litewskiego w czasie bezkrólewia po Janie III, „Spraw. Kom. Nauk Hist. PAN” 1962; – Chrapowicki J. A., Dyaryusz wojewody witebskiego..., Wyd. J. Rusiecki, W. 1845 s. 185; Diariusz sejmu walnego warszawskiego 1701–1702, Wyd. P. Smolarek, W. 1962; Diariusz Walnej Rady Warszawskiej r. 1710, Wyd. R. Mienicki, Wil. 1928 s. 12, 43–4, 53, 63–4, 156–7; Oleszewski J., Abrys domowej nieszczęśliwości, Wyd. F. Kluczycki, Kr. 1899 s. 35–6, 44, 72; Otwinowski E., Dzieje Polski pod panowaniem Augusta II, Kr. 1849; Pisma i bumagi Petra Velikogo, Pet. 1889 – Moskva 1975 II–V, IX–XII; Sajkowski A., Nad staropolskimi pamiętnikami, P. 1964; tenże, Staropolska miłość. Z dawnych listów i pamiętników, P. 1981; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1958; Teka Podoskiego, VI 178; Vol. leg., V 845; Zawisza K., Pamiętniki … wojewody mińskiego (1661–1721), W. 1982 s. 21, 23, 109, 183, 184, 207, 274; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 1737, 1826, 1827, 1832, 1852, 1875, 1890, 1891, 1909, 1964, 1980, 2013, 2014, 2069, 2104, 2105, 2165, 2188, 2231, Dz. II ks. 27, s. 157–160, ks. 33, 34, s. 18–19, ks. 35, 38 s. 306–309, 351, 500, ks. 40 s. 153–154, ks. 44 passim, ks. 63 s. 99 nn, Dz. III koperta 17–20, 24, Dz. IV koperta 105 nr 70, koperta 216 nr 10, 14, koperta 234–239, Dz. V nr 2696, Dz. XI nr 81, s. 80, 105–111 nr 83, 114, 116–120, Arch. Publiczne Potockich, nr 163 t. 3 s. 775–781; B. Czart.: rkp. 5928; B. Narod.: rkp. II 6746; B. Sałtykowa-Szczedrina w Leningradzie: Avtografy Dubrovskogo nr 127 k. 29–30v., nr 152 k. 249–250; CGADA w Moskwie: fond 389 (Metryka Lit.), Wp. 144 f. 37v.–39v., 39v.–40, Wp. 146 s. 43; – Metryka Litewska, Księga Sigillat 1709–1719, Wyd. A. Rachuba [w druku]; Rachuba A., Litwa wobec projektu zwołania sejmu konnego w 1695 r. i walki Sapiehów z biskupem Brzostowskim, „Zap. Hist.” [w druku]; Biogram Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła w Materiałach Red. PSB.

Andrzej Rachuba